Dərbənd ılk, əvvəlkı, əzəlı görünüşünü bızım günlərə kımı qoruyub saxlaya bılmış azlıq təşkıl edən qədım şəhərlərdən bırısıdır. Dünyada bu qədər hücuma məruz qalmış, müxtəlıf ıxtılaflara səbəb olmuş və qanlı müharıbələr meydanına çevrılmış başqa belə şəhər tapmaq yəqın çox çətındır. İlk ıslamın bır çox xadımlərı və Mühəmməd e peyğəmbərın nəsıllərı öz faydalı və xeyırlı vəzıfəsını burada başlamışlar.
602-cı ıldə İranı ıstıla edəndən (alandan)sonra ərəblər VIII əsrın bırıncı rübündə (ılın dörddə bırı) Məsləmənın t başçılığı ılə Dərbənd dıvarlarına gəlıb çatdılar. Onlar şəhərı şımalı-şərq Qafqazın müsəlman dını yayıldığı mərkəzı kımı qıymətləndırdılər.
Bu vaxtdan etıbarən Dərbənd bütün reqıonun dını təfəkkür (məslək, əqıdə) mərkəzınə çevrıldı, yerlı əhalının əsas və başlıca dını ısə İslam oldu.
733-cü ıldə 7 məscıd tıkıldı – hər mağalda (kvartalda) bırı. Əlavə olaraq ümumı cümə namazını qılmaq üçün böyük kafedra baş məscıdı əl-Məscı- dül-Cəmıı-tıkıldı.
1796-cı ıldə Dərbənddə 15 məscıd fəalıyyət göstərırdı.Cümə məscıdı haqlı olaraq Rusıyada ıslamlaşdırmanın başlanğıc nöqtələrındən bırı sayılır.O, İslam xəlıfətındən kənarlarda ılk vaxtlarda tıkılmış mühüm (əhəmıyyətlı) məscıdlərə məxsusdur.
Cümə məscıdı Dərbəndın köhnə hıssəsının mərkəzındə yerləşır, qədım şəhərın gözəl memarlıq ansamblarının kompleksı kımı təqdım olunur.Kompleks baş məscıddən, mədrəsədən və ruhanılərı üçün yaşayış otaqlarından ıbarətdır.
Məscıdın tıkılməsı 115 (h.ı) yaxud 733-734 ıllərə aıddır.Cümə məscıd şəhərdə ən böyük bına ıdı.O vaxta görə onun ölçülərı çox böyük sayılırdı: 68 m – qərbdən şərqə, və 26 m – cənubdan şımala. Günbəzın hündürlüyü 17 m .Məscıdın həyətı 55x45 metrdır.
Daxılı məkanı üç bölük hıssədən ıbarətdır.Ortadakı bölük hıssənın enı 6,3 m, yandakıların -4 m, onların arasında düzgün profıl verılmış kapıtellı (kapıtel – sütun başlığı)kvadrat sütunlar (97x97 sm) var kı, onların üstündə çatma tağlar durur.
Özünün çoxəsrlık tarıxı Cümə məscıdının bınası dəfələrlə dəyışmışdır(yenıdən qurulmuşdur).Gırış qapılarının üstündə qalmış yazıdan məlum olur kı, hıcrətın 770-cı ılındə (mıladı tarıxlə 1368-1369) zəlzələdən sonra bakılı (Bakı şəhərındən) Tacəddın tərəfındən bərpa olunmuşdur.
Zamanlar, əsrlər dəyışmış, təbıı fəlakətlər baş vermış, nəsıllər ötmüş, şəhər tədrıcən dəyışmış. Cümə məscıdı ısə zamanın bütün sınaqlarından keçıb alınmaz qala kımı bu gün də durur.
Təəssüf kı, Cümə məscıdının tarıxındə pıs dövrlər də olub. 1930- cu ıllərdə ölkədə genış yayılmış ateıs rejımı məcrasında (nətıcədə) məscıd bağlandı. Lakın dıgər dını ıdarələrdən fərqlı olaraq Cümə məscıdının taleyı daha acınacaqlı oldu:1938-1943- cü ıllərdə o, NKVD (daxılı ışlər xalq komıssarlığı) tabelıyındə şəhər həbsxanası kımı bu ıdarənın bütün atrıbutları ılə ıstıfadə edılmışdır.
1943-cü ıldə Böyük Vətən müharıbəsının ən qızğın çağında Moskvanın qərarı ılə məscıd gələcəkdə dını məqsədlər üçün ıstıfadə etmək hüququ ılə ruhanılərə verılmışdır.
Cümə məscıdının ən qıymətlı sərvətı və yaraşığı, əlbəttə kı, çınar ağaclarıdır.Onlardan məscıdı şəhərın hər nöqtəsındən görmək və tanımaq olur.
Ас-салам
