Куьредин зурба алим

22 Май 2017
1000

Рухун Али — XVIII-XIX виш йисарин къене уьмуьр гьалай лезги алим ва шаир. ... Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский райондин) чIехи алимрикай сад Рухунай тир гьуьрметлу Гьажи Али-эфенди я. Исятда ам амач. И алимди Дагъустанда гегьенш хьанвай вири илимар чирна, къад йисалай виниз вичин хуьре тарсар гана.

Гуьрчег хатI аваз хьайи ада вичин гъилелди гзаф ктабар кхьин хъувуна. Идалайни гъейри ада гзафбуруз Къуръан хуралай кIелиз чируналди хийир гана. И эфендиди, лап чIехи гьарфаралди кхьин хъувунвай ва килигай кас гьейранардай Къуръандин са шумуд ктаб ава. Ада хийирлу гзаф эсерар тунва. Кьудкъад йисалай виниз яшар хьанвай ам гьа вичин хуьре 1851-йисуз рагьметдиз фена.

Адалай гуьгъуьниз и хуьре тарсар адан хва Абакар-эфендиди гуз башламишна. Ам вичин бубадилай дерин чирвилер авай алим хьана. ЯхцIур йисан къене тарсар гайи адан кьве вилни эхирдай зайиф хьана ва гила Къуръан ада хуралай кIелзава.

Адан хва Абдул-Гьамид-эфендини тарсар гуз алакьдай алим я. Ада вичин буьркьуь бубадиз къуллугъзава.

- Мирзе Гьасана вичин «Асари Дагъустан» ктабда къейдзавайвал, Али вичихъ иер, инсанар гьейранардай хатI авай савадлу кас хьана. Ам машгьур каллиограф хьиз дидед чIалал шиирар туькIуьрай сифте шаиррикай тир. Рухун Алидин чIалар сифте яз Ярагъви Мегьамед Эфендидин «Асарал аль-Ярагъи» (Темир-Хан-Шура, 1909 йис) ктабдиз акъатнай. Шаирди шиирралди кхьей чарар чIехи алим ва шаир Ахцегь Мирза Алидин ктабрани гьатна. Рухун Али вич динди агъавалзавай девирда яшамиш хьайитIани, ада са жерге шиирра зегьметчи инсандин дерди-гьал, ацукьун-къарагъун къалурзава. Рухун Алидин поэзиядин ирс кIватI хъувуник Гъ. Садыкъиди баркаллу пай кутуна. Адан зегьметдин нетижа яз кIелдайбурув «Регъв», «Къе заз», «Регъуьхбан», «ВакIан хва», «Марал», «Гургьагур» ва маса эсерар агакьна.

- Али Эфенди ар-Рухунидиз динэгьли алимдиз хьиз къимет шейх Ярагъ Мегьамеда гана - «чеб авай гимидин рулдихъ галайди» лагьана. Шаир хьиз Рухун Али мадни зурба я. Ада вичин шиирар лезгидалди кхьизвай (маса чIалар - араб, туьрк - лап хъсан чизвайтIани). Тек са и кардай ам кьетIен гьуьрметдиз лайихлу я. Авунани, ийизвани чна адаз гьуьрмет? Жаваб сад я - ваъ. Къени адан сур алай чкани чизвач. Рухунрин сурара авайди чизва, сур вич - ваъ. Белки чизвайбур аватIа? Шумуд тарихдин рекьяй алимар хьана чибурукай, шумуд ктабар кхьенва абуру къванерал алай кхьинрикай, амма баркаллу чи бубайрикай, гьа девирда паталай атана лезги вилаятда кIеквал ийизвай яхул ханариз акси экъечIай ксарикай - Кьуьчхуьр Саидакай ва Рухун Алидикай - са гафни, абурун сурар алай чкаяр кьванни ахтармишна жагъурнавач.

- Алатай вахтарай чав ахгакьнавай авторрин - асиррин шагьидрин арада шаир ва алим Рухун Алиди важиблу чка кьазва. Адакай баянар чал «Лезгийрин революциядилай виликан девиррин литература» кIватIалда, 1990-йис, туькIуьрайди профессор Гь.Гашаров; «Лезги зарияр» (куьмекчи ктабда), 2001- йис, автор Къ.Акимов, маса чешмейра («Литературадин Дагъустан» ва «Лезги газет») гьалтзава.

Вичин вахтуниз ва шииратда къарагъарнавай месэлайриз килигайла, Рухун Алиди гьа девирдин векилар тир Ярагъ Мегьамедахъ, Ахцегь Мирза Алидихъ, маса нуфузлу дагъустанвийрихъ галаз сих алакъаяр хвена. Абуру сада-садаз кхьей чарар, сада-садаз гайи суалар ва жавабар ама. Абурун дережа акьван дерин ва маналу я хьи, Рухун Али а вахтунин лап еке алимрин жергедани кар алай кас хьана.

Гъалиб Садыкъи

(«Шаир ва алим» макъаладай. «Литературадин Дагъустан» 1986-йис, N3)

 

АРИФДАРРИ АРИФДИКАЙ

Мугьаммед Ал-Ярагьи

Эфендиди Али ар-рухунидиз кхьенвай чIалар

 

Гьикьван шад я, чи дустарин арада,

Чаз рехъ къалуз ихьтин алим аваз хьун.

Ам гимичи я чун авай гимидин

Гимид рулдал Алидин гъил алаз хьун.

 

Чи алимрин арада я ам чирагъ,

Амайбуруз экуь тир рехъ къалуз хьун.

Чи дустарин арада ам гьар чIавуз

Чаз пис-хъсан чир тийиз, чахъ галаз хьун.

 

Валлагьи, чаз Алифенди са нур я -

МичIивиле гьа нур халкьдихъ галаз хьун.

Адаз чна хийир-дуьа ийирла,

Гьар лефзинкай адаз къирер храз хьун.

 

Гьар жуьре ляметар малум ийиз чаз,

Гьар межлисда чахъ галаз ам рахаз хьун.

Чаз важиб я адалай чун рази хьун,

Чир жен хьи, чаз чун адалай даяз хьун.

Араб чIалай таржума авурди

Гъалиб Садыкъи я.

 

Инал шейх ал-Ярагъиди Рухун Алидиз ганвай къимет, гьелбетда, адан яратмишунрин деринвал къалурзавай лишан я.

Самые интересные статьи «ИсламДага» читайте на нашем канале в Telegram.