Мусурман тушир халкьар, чпин диндин ва медениятдин кIалубра аваз, мусурманрин гьукуматда азаддаказ яшамиш хьанвай гзаф кьадарда чешнеяр, гьа жергедай яз икьрарар ва тарихдин делилар ава. Ислягьвал авайлани ва гьакIни дяведин вахтундани гьукуматдин къене, маса динрин инсанрихъ галаз авай рафтарвилер гьа са дережада аваз амукьзавай. Къуръандин ва Суннадин къуватди гьевеслу авунвай уьмуьрдин мумкинвилери, сагъ са халкьари, умматри, дестейри ва гьакI кьилдин инсанри, дин яз Ислам хкягъунин карда, чIехи куьмек авуна.
Иерусалим кьур юкъуз халиф Умараз رضي الله عنه килисайрикай сада капI авун теклифнай, амма гьа и вакъиа себеб яз, гележегда мусурманри килиса мискIиндиз элкъуьрунин къурхувал аваз ада ваъ лагьана.
Ингье Умара Илии халкьдихъ галаз кутIуннавай икьрарда авай гафарин са кIус: «Гьа и икьрар Аллагьдин лукIра ва инанмишбурун пачагь Умара رضي الله عنه Илии халкьдин вилик хиве кьур буржи я. Ам чанарихъ, эменнидихъ, килисайрихъ, хашарихъ, начагъбурухъ, дирибурухъ ва маса инсанрихъ хкуьр тийир заминвал я. Ибадатханаяр яшамиш жедай кIвалериз элкъуьрдач ва абур чукIурдач. Килисадин аваданлухдихъни хуькуьрдач. Вичин дин себеб яз садни дарда твадач, садазни зарар гудач» (ТIабари, Мугьаммад ибн Жарир. «Тарих аль-умам валь-мулюк». Мугьаммад Абу аль-Фадль. Каир, 1970. С. 220).
Са сеферда Умар ибн Абдуль-Азизаз вичин раятрикай тир, садакьа це лугьузвай кьуьзуь хьанвай кесиб инсан акуна. Умара адахъ элкъвена лагьана: «Вун жегьил вахтунда – чна вавай харж къачуна, гила чун вахъ гелкъведа», адалай кьулухъ гьа ихьтин гьалда авай инсанриз гьукуматдин хазинадай пулдин куьмекар гуз башламишна. Ида Ислам инсанриз диндин фикирдалди ваъ, амма абур инсанар тирвилин фикирдалди, абуруз игьтияжар хьунин фикирдалди килигзавайди тестикьарзава. Исламдин гьукуматдин сергьятрин къене яшамиш жезвай вири агьалийрихъ галаз адалатлу рафтарвилера хьун важиблу я.
Умара закатдин са кьадар Шамдин жузам азарди кьунвай хашпарайриз гун патал серенжемар кьабулна.
Абу Убайда ибн Жаррагь Шамдин пачагь тир. Гьа вахтунда Византияди халифатдал гьужумдай фикиррикай малум хьанай. Гьа и хабар хьайи Исламдин Гьукуматдин раятар тир зиммийри (мусурманрин гъилик квай хашпарайри) чпиз малум тир делилар хабардар авун патал Византиядиз жасусар рекье туна. Вичин раятрин чанарин ва эменнидин хатасузвал хуьнин жигьетдай шаклу хьайи и гьал акур Абу Убайдади, абуру ганвай харжар (жизя) элкъуьрна вахкана. Гьа ихьтин адалатлу алакъа акур рикIиз эсер хьайи хашпараяр са диндин византийвийрин пад ваъ, анжах мусурманрин пад хьана ва абур гъалиб хьана кIанз дуьаяр ийизвай. Мусурманар гъалиб хьайидалай кьулухъ, зиммийри цIийи кьилелай абурухъ галаз икьрар кутIунна. Гьа и вакъиаяр са кешиш-несторианинди вичин дустуниз кхьенвай чарче икI ахъайнава: «Халикьди арабриз гьукум гана ва чи кьилел абур гьакимар авуна, амма абуру хашпара диндихъ галаз дяве ийизвач. Терсина яз, абуру чи дин хуьзва, гьуьрметдивди чи кешишрихъ ва пак инсанрихъ галаз алакъа хуьзва, гьатта чи килисайриз пулдин куьмекар гузва».
Амр ибн Ас Египетдин пачагь тир. Адан хци са коптдихъ галаз гьуьжетар авуна, амма копт гъалиб хьана, нетижада хъел атай Амран хци ам къамчидал гатана. Коптди халиф Умараз رضي الله عنه арза авуна, Умара رضي الله عنه Амраз ва адан хциз эверна. Абур атайдалай кьулухъ Умара رضي الله عنه коптдин гъиле къамчи вугана ва Амран хци вич гатай жуьреда гьамни гатун эмирна. Адалай кьулухъ ада коптдиз лагьана: «Гила Амр гатут, вучиз лагьайтIа адан хци вичин бубадикай далда кьуна вун гатана». Амра наразивал къалурна: «Ам гатайди зун туш хьи, зи хва я!».
Омеядрин халиф Валид ибн Абдулмалика Кябе галай патахъай Дамаскдин жуьмядин мискIин чIехи хъувун патал гужуналди хашпарайрин килиса чукIурна. Гьукумдин кьиле Умар ибн Абдулазиз хьайидалай кьулухъ, Шамдин хашпарайри адаз арза рекье туна. Чкадин мусурманри нараривалзавайтIани Умар ибн Абдулазиза мискIиндихъ гилиг хъувур пай чукIурун эмирнай. Гьа и жуьреда, ада Къуръандин аятда мусурман туширбурун килисаяр хуьнин лазимвиликай лагьанвайвал авуна (мана): «Эгер Аллагьди са инсанриз муькуьбурукай чеб хуьдай мумкинвал ганачиртIа, Аллагьдин тIвар гзаф кьадарда рикIел гъизвай килисаяр, чувудрин килисаяр, гьуьжреяр ва мискIинар чукIурдай» («Аль-Бакъара» сура, 40-аят).
Гужуналди Ислам илитIун Ислам диндин манадиз аксиди я. Вичин диндин бинеяр кIевелай кьиле тухузвай мусурманриз ахьтин крар кутугнавач. Къуръандин аятри, Пайгъамбардин (салам ва салават хьуй адал) гафари ва крари, Исламдин 14 асирдилай гзаф тир практикади, гужуналди Ислам илитIун дуьз туширди ва мумкин туширди субутзава. Амма жуваз кIани дин хкягъунин азадвал, Исламда гьеле Къуръан атай сифте йикъарилай тешкил хьанва.
Гьазурайди – Али-гьажи
ЭМИРСУЛТАНОВ
