Параъиз илмудан китап

24 Август 2017
803

Варисликни себеплерини баяны

Алъякъдагъы затлардан да англангъангъа гёре, варислени себеплери уьчдюр:

Къардашлыкъ – бир.

Къулну азат этмек – эки. Амма азат этген гиши къулну таракасын алса тюгюл, къул ону таракасын алмайдыр.

Арада гебин къыйылып эр-къатын болмакъ – уьч. Нечакъы оьлюр аврувунда гебин къыйылса да башгъа тюгюл. Ятмакъ, тутмакъ болса да башгъа тюгюл. Салынгъан къатын уьзюлюп битмей къайтарып алмагъа ярайгъан чакъы – эрине варис болур. Амма нечакъы эрини оьлюр аврувунда буса да салынгъан къатын, къайтарып алмагъа ери ёкъ кюйде уьзюлген буса, – варис болмас.

Варисликден гери урагъан затланы баяны

Бусурман да, оьзге диндеги гиши де – бири бирине варис болмас. Бийини ихтиярындан чыкъмагъан къул да – гьеч гишиге варис болмас. Бир гишини оьлмегине себеп болгъан гиши де – шол оьлюге варис болмас. Себеп болгъан сонг, оьз къолу булан оьлтюрсюн-оьлтюрмесин – башгъа тюгюл.

Зинадан тувгъан яш атасына варис, атасы огъар да болмас. Амма зинадан тувгъан яш – анасына да, ана бир къардашына да варис болур. Олар огъар да болур. Йыракъ ерде болуп яда сувгъа бувулмакъ йимик бир себеп булан эки гиши оьлюп, алдын къайсы оьлгени билинмесе, шоланы да бири бирине варис болмай, гьарисини малы – къалгъан варислерине берилир.

Бусурман динден башгъа динге айлангъан гишини таракасы – байтулмалгъа болур, нечакъы байтулмал низамлы кюйде юрюлмей буса да.

Пайгъамбар37 болгъан гиши, оьзге гишини малына варис болса да, ону малына гиши варис болмас. Ону малы – садагъадыр.

Тарака токъталагъан ерлер

Бир гиши дюньядан гетген сонг, масала, оьзюню къатыны йимик яда ата бир къардашыны къатыны йимик бир къатын айлы къалып, шол къурсакъдагъы яш болса тюгюл башгъа варис де ёкъ буса; яда оьлюню къардашы йимик башгъа варис де бар болуп, къурсакъдагъы яш ону гьажбу этип къоймагъа ярай буса, шол заман – яш тувгъунча тарака токъталып турар. Къурсакъдагъы яш, оьзюню гьажбу этип болмайгъан башгъа варис бар буса да, пай есси тюгюл буса, шол заманда да – тарака токъталып турар. Масала, оьлюню бир яшы да бар болуп, къатыны да айлы гьалда къалгъан ер йимик.

Къурсакъдагъы яш, гьажбу этип болмагъан бир яда бирден артыкъ варис де болуп, шол варислер пай ессилер де болса, шол заман – тарака токъталмас. Амма бек игьтиятлы38 кюйде уьлешинер.

Игьтиятны кюю: масала, оьлюню айлы къатыны да, атасы-анасы да къалса, ата-анагъа да, къатынгъа да инг зарарлы гьал къурсакъдагъы зат бирден артыкъ къызлар болса болмакъ учун, оьлюню къатыны да, атасы да, анасы да, эки къызы да къалгъан йимик гьисап этип уьлешинер. Къызланы пайын сакълап туруп, ёрагъандей эки къыз тувса, – олагъа берирлер. Тувмаса, ол заманда – къайтарыш этилер.

Тас болгъан гишини де, есир болуп гетген сонг хабары билинмеген гишини де малы – токъталып турар. Оьлмекни мугькам хабары гелип токъташмаса, «кёп яшаса гьалиге ерли яшар» деген заманда, къади «оьлген» деп гьукму этген сонг, ону малын – гьукмуну заманында бар варислерине берер.

Тас болгъан гиши болду, есир болуп гетген гиши болду, оьзюне варис болагъан бир гиши оьлсе, шол заман – тас болгъан гишини де, есирни де пайын токътатып турар. Къалгъан оьзге варислеге де – игьтият булан уьлешмеге герек. Масала, варислени бирлерине – тас болгъан гишини сав болмакълыгъы зарарлы болуп, бирлерине буса, – оьлген болмакълыгъы зарарлы буса, – гьарисине зарарлы болагъан кюйде гьисап этип берирлер.

Гьакъыкъатда эргишиму-къатынгишиму билинмей турагъан хунса39 варис болгъан ерде, шол хунса, – эргиши болса да, къатынгиши болса да, – алагъан пайы тенг бола буса, огъар шол пайын берер.

Масала, хунса оьлюге янгыз ана бир къардаш болгъанда йимик. Хунса эргиши десек – бир башгъа, къатынгиши десек – бир башгъа пай бериле буса, шол заман огъар да, оьзге варислеге де инг аз болагъанын бермеге герек.

Масала, эр де, ата да, хунса яш да къалгъан ерде, тараканы он эки пай этген сонг – дёрт пайны бири деп – эрге уьч болур. Алты пайны бири деп – атагъа эки болур. Яртысы деп – хунсагъа алты болур.

Он экиден къалгъан бири – атаны да, хунсаны да арасында сакъланып турар. Бара-бара туруп, хунсаны гьакъыкъатда эргиши болмагъы билинсе, шол он экиден къалгъан бирни – хунса алыр. Къатынгиши болмагъы билинсе – ата алыр.

Тарака нече пайгъа уьлешинегенни баяны

Тарака нечеге уьлешинегенин билдирмек учун, араб китапларда кёп къыйын бир къайдалар языла. Олар араб охугъанлар40 да гьаран билеген, бирлери билип болмай да къалагъан затлар болмакъ саялы, биз мунда оьз ягъыбыздан – жагьиллеге де къыйын болмас йимик – тынч кюй язажакъбыз, иншаъ Аллагьу Таала.

Варислер бары да асаба да болуп, барысы да эргишилер, яда барысы да къатынгишилер болса, тарака шол варислени санаву чакъы пай этип уьлешинер.

Варислер асаба да болуп, бирлери эргиши, бирлери къатынгиши болса, бир эргиши – санавда да, пайда да – эки къатынгишини орнун тутар. Масала, бир гиши оьлген сонг, уьч уланы да, эки къызы да къалса, тарака сегизге уьлешинер.

Варислер бары да асабалар болмай, бары да пай ессилер, яда бирлери асаба, бирлери пай есси болса, шол заман – тарака етти тюрлю санавдан бирисине уьлешинер. Етти де санав булардыр: эки, уьч, дёрт, алты, сегиз, он эки, йигирма дёрт. Бу етти санавгъа «аслул-масъалалар»41 деп айтыла. Тарака буланы къайсына уьлешинегени – пай ессилени пайларындан белгили болуп къала.

Масала, бир къатын оьлюп, эри де, атасы да къалса, эрни пайы – малны яртысы болмакъ саялы, тарака экиге уьлешинип, бириси – эрге, бириси – атагъа болагъаны белгили.

Масала, бир къыз оьлюп, анасы да, ата бир эркъардашы да къалса, анасына – уьчден бири герек болмакъ саялы, тарака уьчге уьлешинип, бириси – анасына, экиси – эркъардашына болмагъы белгили.

Масала, бир гиши оьлюп, атасы да, уланы да къалса, атасына – алтыдан бири герек болмакъ учун, тарака алтыгъа уьлешинип, бири – атагъа, беши – улангъа болмагъы белгили.

Масала, бир къатын оьлюп, эри де, анасы да, ата бир эркъардашы да къалса, эрге – малны экиден бири, анагъа – уьчден бири тарыкъ болуп, къалгъаны – эркъардашына герек бола.

Пай ессилени пайларына къарагъан заман тараканы уьлешмек учун – экиге де уьлешинеген, уьчге де уьлешинеген бир санав тарыкъ болмакъ билинип, – экиге де, уьчге де уьлешинеген санавланы инг азы да алты болмакъ саялы, бу ерде де тарака алтыгъа уьлешинип, уьчюсю – эрге, экиси – анагъа, къалгъан бири – къызардашгъа болгъаны белгили бола.

Масала, бир гиши оьлюп, уланы да, къатыны да къалса, къатынына – сегизден бири герек балмакъ саялы, тарака сегизге уьлешинип, бири – къатынгъа, еттиси – улангъа болмагъы белгили.

Масала, бир гиши оьлюп, анасы да, къатыны да, ата бир къардашы да къалса, анасына – уьчден бири, къатынына – дёртден бири болуп, къалгъаны – къардашына бола.

Сонг бу ерде уьчге де, дёртге де уьлешинеген бир санав тарыкъ болмакъ учун, уьчге де, дёртге де уьлешинеген санавланы инг азы – он эки деп, тарака он экиге уьлешинип, дёртюсю – анагъа, уьчюсю – къатынгъа, къалгъан беши – къардашына болмагъы белгили.

Масала, бир гиши оьлюп, анасы да, къатыны да, уланы да къалса, алтыдан бири – анасына, сегизден бири – къатынына болуп, къалгъанын – уланы ала.

Сонг бу ерде алтыгъа да, сегизге де уьлешинеген бир санав тарыкълыгъы билинип, алтыгъа да, сегизде де уьлешинеген санавланы инг азы – йигирма дёрт болмакъ саялы, тарака йигирма дёртге уьлешинип, анасына – дёрт, къатынына – уьч, уланына – он етти болагъаны белгили.

Абусупиян акаев

Самые интересные статьи «ИсламДага» читайте на нашем канале в Telegram.