Гьакъикъатда Мугьаммад Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) инсанрив Аллагьдин дин Ислам агакьарзавай пак Ктабдиз кьетIен фикир гузвай. Аллагьдин патай къвезвай аятар кхьизвай къанни вад инсан малум я.
Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) абуруз Къуръандилай гъейри маса затIар кхьин къадагъа авунвай. Ада абуруз гьатта гьадисарни кхьин къадагъа авунвай. Гьадисда лагьанва: «Зи мецелай Къуръандилай гъейри мад са затIни кхьимир, эгер кхьенваз хьайитIа, абур чIур хъия» (Муслим, Агьмад).
Ихьтин эмир асгьабри Къуръан гьадисрихъ галаз какадар тавун патал ганвай. Анасалай (Аллах рази хьуй) агакьнавай гьадисда абуру Пайгъамбардин (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) къвалав ацукьна Къуръан кIватIзавай къайдадикай ахъайзава. Гьар жуьредин вахтара ракъурнавай аятар са сурадиз кIватIзавай. Къуръан садалай къадал агакьна аятралди, чIукаралди бязи вахтара сура вири санлай ракъурзавай.
Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) лугьуз асгьабри кхьидай. Ахпа адан эмирдалди асгьабри аятар галай-галайвал ва герек чкайрал эцигда. Бухариди ва Муслима ахъайнавай гьадисдай аквазвайвал, Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) Къуръан гваз динсузрин уьлкведиз сефер авунал къадагъа эцигна. «Улюм аль-Къуръан» ктабда кхьизва хьи, Пайгъамбардин (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) девирда Къуръан кхьиз жедай затIарал кхьенвай, месела, тахтадал, хамунал, хумравдин тарцин чкалдал ва мсб. Пайгъамбар (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) рагьметдиз фейидалай кьулухъ Абу Бакран (Аллах рази хьуй) девирда, адан эмирдалди Къуръан са ктабдиз кIватIна. А кар авунин себеб ам хьана хьи, Пайгъамбардивай (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) Къуръандин ван хьайи ва ам хуралай чизвай пудкъанни цIуд кас са гъазаватда телеф хьана. Идалай кьулухъ Умар (Аллах рази хьуй) Абу Бакран (Аллах рази хьуй) патав атана вич Къуръандин кьисметдин гьакъиндай секинсуз тиди ва ам ктабдиз кIватIун патал эмир гун тIалабна.
Зайд бин Сабиталай (Аллах рази хьуй) Бухариди гьадис гъизва: «Умара (Аллах рази хьуй) Абу Бакра (Аллах рази хьуй) Къуръан санал кIватIун тIалабна. Амма Абу Бакра (Аллах рази хьуй) вичивай Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) тавур кIвалах ийиз жедач лагьана. Умара (Аллах рази хьуй) Аллагьдал кьин кьуна ам лап хъсан кар тирди тестикьарна. Ахпа Абу Бакра (Аллах рази хьуй) Зайд бин Сабитаз лагьана: «Зайд, заз Умара (Аллах рази хьуй) Къуръан санал кIватIун меслят къалурна». «Аллагьдал кьин хьуй, - лагьана Зайда, - эгер заз са дагъ ам алай чкадилай маса чкадал твах лагьанайтIа, ам заз и эмирдилай регьят аквадай». Зайд бин Сабит Къуръандин чирвилералди тафаватлу хьайи асгьаб тир.
Пуд лагьай халиф Усманан (Аллах рази хьуй) девирда адал Къуръан кхьинин ва чукIурунин карда регьбервал тапшурмишнавай. Зайда гьеле Пайгъамбардин (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) уьмуьрда аятар кхьизвай. Къуръан санал кIватIун патал ада гьафизар (Къуръан хуралай чидайбур) тир вири асгьабриз эвер ганвай. И кIвалах михьиз гьижрадин 652-йисуз куьтягьна. Инал чавай «Фагьму ссунан» ктабда авай Ибн Асадан гафар гъайитIа жеда: «Гьакъикъатда, Къуръан цIийи кар туш. Бес Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) ам кхьихь лагьаначирни мегер». Али асгьабди (Аллах рази хьуй) лугьузва: «Къуръандин гьакъиндай виридалайни гзаф сувабриз лайихлу кас Абу Бакр (Аллах рази хьуй) я. Сифтени-сифте ада Аллагьдин Ктаб кIватIна ва ам вичин кIвале хуьз туна. Къарар акъудун лазим хьайила ам адаз килигзавай».
Аллагьди чун Къуръандин гъавурда гьатдай ва адал амал ийидай ксарин жергеда турай!
