Индияда гъалибвал къачуна ватандиз хтай Тимура, 1399-йисуз Самаркандда (Узбекистан) жуьмядин мискIин эцигун кьетIна. Халкьдин арада адан тIвар Биби-ханум хьиз чкIана. МискIин, гьа вахтунин архитектурадин къайдада аваз туькIуьрнавай. Идан гьакъиндай Тимуран машгьур гафар ава: «Эгер вун чи чIехивилин жигьетдай шаклу ятIа, килиг садра чи дараматриз». МискIин са гъвечIи вахтунда – вад йисуз эцигнавай ва ам гьакъикъатда Тимуран рикI алай паб Сарай-Мульк-Хануман кIвачихъ янавай.
Гьайиф хьи, вахтуни ва чукIурдай залзалайри къенин юкъуз чаз а зурба дараматдиз лезетдалди тамашдай мумкинвал гузвач. Са мус ятIани зурба мискIиндикай чи вахтунда амайди вад къурулуш я: хъапуяр, гьаятдин къене авай чIехи мискIинар, къерехра авай гъвечIи мискIинар ва минара.
Чешмейрал асаслу яз: 801-йисан 4-Рамадандин гьяддин юкъуз (григориандин чIаваргандин 1399-йис), магьир инженерри ва тежрибалу устIарри мискIиндин бине кутуна. Азербайжандай, Ферсиядай, Индиядай ва маса гьукуматрай 200 кьван къванцин устIарди мискIиндин къене кIвалахзавай ва 500 касди дагъда къванер хкудиз, абуруз кIалубар гъиз шегьердиз рекье туналди зегьмет чIугвазвай. Дуьньядин вири пипIерай кIватI хьанвай устIарри ва сеняткарри сад хьана, гьарда вичин рекьяй дикъетлудаказ кIвалахзавай. МискIиндив материалар агудун патал, Индиядай 95 фил гъанвай.
МискIиндин яргъивилел 78 метр ва гьяркьуьвилел 64 метр алай гьаятдин художественный къурулуш ава. Галереяда 400 къванцин дестекди чка кьунва. МискIиндин гьаятда санал 10 агъзур касдивай капI ийиз жезвай.
Асирра эбеди яз рикIера амукьун
Гьа вахтунда кIвалахар вилик физвай жуьре лап йигинди яз гьисабзавай. Эцигунардай ва винел патан кIвалахар авун патал Самарканддай ва гьакI пачагьди кьунвай гьукуматрай, виридалайни хъсан къванцин устIарриз, художникриз ва архитекторриз теклифнавай. ГьакIни четин кIвалахра Индиядин филерин къуват ишлемишзавай. Дяведин вахтунда гьар сеферда шегьердиз хтай Тимура эцигунрин кар вичи кьиле тухузвай, ам авачирла, адан чIехи паб Сарай-Мульк-Ханума (Биби Ханума) гуьзчивал тухузвай.
Чи йикъаралди агакьнавай тарихдин чешмейра лагьанвайвал, Сарай-Мульк-Ханума мискIиндихъ галаз санал медресани эцигнавай ва ам вичин тIварцIихъ янавай. Нубатдин сеферда дяведай хтай Тимураз медресадин хъапуяр мискIиндин хъапуйрилай чIехи яз акуна, нетижада адаз лугьуз тежер хьтин хъел атана. Гьазур хьанвай мискIиндин хъапуяр ада чукIурна ва абур генани чIехи авун патал буйругъ гана.
Исламдин архитектурадин шедевр
Биби-ханум мискIиндин гуьзелвили гьар садаз рикIелай алат тийир жуьреда таъсирзава. Имарат кьуд дараматдикай ибарат я: гьахьдай тагъ, кьилин мискIин ва кьве гъвечIи мискIин. Лап юкьни-юкьва тагъарин галереяди элкъуьрна кьунвай 5 агъзур квадратдин метр алай гьаят ава. Гьаятдин пипIер кьуд чIехи минаради безетмишнава.
Гзаф чIагай хъапуяр шаркь жуьреда мармардин дуьз къванералди безетмишнава ва сифтедай адаз буьруьнждин варар авай.
Эмир Тимур рагьметдиз фейидалай кьулухъ, адан хтул гьаким ва алим Улугбека мискIиндин гьаятда, халиф Усманан машгьур Къуръан ахъайна эцигдай мармардин лавгь-суфра туькIуьрна.
Комплексдин безек
XV-асирдин сифте кьилера устIаррилай эцигиз алакьнавай виридалайни хъсан асул затI – им мискIин я. Ам рангарин майолика, атIай мозаикадин кIватIал, атIай кIарас ва мармар, папье-машедин декорациядин безекар ва сувагъдиз авунвай живопись я.
Гьайиф хьи, шаркь патан архитектурадин къешенг шедеврдивай, тIебиатдин къуватрин гьужумдин хура акъвазиз хьанач. Са мус ятIани кьисайрик квай хьтин дарамат, са шумуд асирда анжах такабурлу харапIайриз элкъвенвай. Анжах алатай асирдин эхирра, гуьнгуьна хтунин чIехи кIвалахрилай кьулухъ, мискIин гьа сифтегьан гьалдиз хканай. Чи йикъаралди анжах мискIиндиз акси пата авай, Биби-ханум мавзолей чIур тахьана гьа сифте туькIуьрайвал ама.
Таржума: А. ЭМИРСУЛТАНОВ
