Магьа гирами Рамазандин ваз яваш-явашди гъябгъюра. Улихь нумрайиъ ухьу му вазлиъ гизаф ужувлан ляхнар апIуз чалишмиш духьну ккуниваликан гъапнийхьа. Хъа гьаму макьалайиъ ухьу гирами Лайлатул кьадр йишвкан, ушварин сэъ тувбакан, машквар ва машквран гъудгникан ктибтидихьа.
Гирами йишв «Лайлатуль кьадр» Аллагьу Тааьлайи ихь умматдиз тувнайи хусуси пешкеш ву. Гирами Кьур’андиъ дупнаки, «Лайлатуль кьадр» агъзур жара вазартIан ужу ву.
Муслимдихьан ва Бухарийихьан вуйи гьядисдиъ дупна: «Фуну кас гьадму йишван, Аллагьди саваб тувур кIури, умуд кивну, Аллагь бадали ибадатдиъ гъахьиш, гьацир касдин гьамусдиз улихьна гъахьи вари гунгьарин Аллагьди аьфв апIур, инша Аллагь».
Лайлатуль кьадрин йишв Рамазандин вазлин фуну йишв’ин вушра алабхъуз мумкин ву. Думу йишв алабхъурайи вахт дафтрар-каламарикан сабдиъкьан дибикIну улупнадар.
ДумутIан савайи, бязи гьикаятариан ачухъ шулаки, Лайлатуль кьадр жа-жара йисари Рамазандин жа-жара йишвариин алабхъуз мумкин ву.
Гьядисариан ва жюрбежюр гьикаятариан ачухъ шулаки, Лайлатуль кьадр гизафси Рамазандин вазлин ккудукIру 10 йишварикан сабунубдиин алабхъуру ва гьадмура – тек числойиин: 21-пи, 23-пи, 25-пи, 27-пи, 29-пи йишв’ин.
Саспи гьикаятариъ, Лайлатуль кьадр Рамазандин вазлин 27-пи йишв’ин алабхъуру, кIури дупна.
Аллагьу Тааьлайи гьадму йишв ухьхьан жиниди гъибтуб ухьуз аьхю вуйи рягьмат ву.
Гьаз думу ухьуз аьхю рягьмат ву? Гьаз гъапиш, эгер шлиз гьадму йишван ибадатдиъ хьуз ккундуш, думу кас вари Рамазан вазлиъ ибадатдиъ шулу ва иллагьки думу ккудукIру 10 йишван чалишмиш хьиди. Рамазандин ваз ухьуз фициб аьхю рягьмат вуш, варидариз аьгъяхьуз – думуган Аллагьу Тааьлайи инсанарин гунгьарин аьфв апIуру ва ибадатдин ужуб хайирлу ляхнин аьхю савабар дикIуру.
Аьишайи гъапну: «Пайгъамбари ﷺ Рамазандин вазлин ккудукIру 10 йишв ибадатдиъ адапIури гъахьну ва чан хизандиъ айи имбударра ибадат апIуз нивкI’ан уягъ апIури гъахьну».
Гьаму йишвари Кьур’ан урхуб, зикир апIуб, суннат-гъудгнар апIуб, шлик кьаза-гъудгнар каш, кьаза апIуб ужу ву. Хъанара Аллагьдикан ухьуз, ихь багахьлуйириз ва вари мусурмнариз гьаму дюн’яйиъра, Ахиратдиъра ужувлар, рягьмат ккун дапIну ккунду. Пайгъамбари ﷺ думу йишван гьаму дюаь урхури гъахьну:
ألّلهُمَ اِنَّكَ عَفًوُّ تُحِبًّ الْعَفْوَ فاعْفُ عَنَّا
(Аллагьумма иннака аьфуввун тугьиббуль аьфва фаъфу аьнна). Гьаму дюаьйин мяна: «Я Аллагь, Уву рягьимлур вува, Уву гунгьарин аьфв апIуз ккунир вува, ич гунгьарин аьфв апIина».
Эгер вари йишв ибадатвалиъ адапIуз шулдарш, йишвандин ккудубкIру вахтнакьан ибадатдиъ хьуз чалишмиш йихьай, хъа эгер гьацира шулдарш, йишвандин ва гьириндин гъудгнар мистаъ жямяаьтдихъди апIуз чалишмиш духьну ккунду.
Гьадму гирами йишвандин лишнар ухьуз гизафдариз ачухъди рякъюз мумкин дар, фицики думу лишнар Аллагьу Тааьлайи чаз ккуни лукIариз, гьациб дережайиз дуфнайидариз улупрудар ву. Хъа фуж гьаму йишван ибадатдиъ гъахьнуш, дугъаз думу лишнар гъяркъюндаршра, иншаАллагь, Аллагьу Тааьлайи дугъаз аьхю саваб тувиди.
Закатуль –фитIр (ушварин сэъ)
Закат-уль-фитIр (ушварин сеъ) тувуб гьарсар мусурмандиина фарз шулу, эгер дугъан гьадму йигъаз ипIуз ужуб аш ва ригъ алабхъайиз думу чIивиди имиш. Месела: эгер гьадму вахтназ велед бабкан гъахьиш, дугъхъан закат тувру, хъа эгер гьадму вахтназ сар кас кечмиш гъахьиш, дугъхъан закат тувурдар.
Ушварин сеъ Рамазандин ваз ккебгъхъанмина филан вушра тувуз шулайиб ву, аммаки закур машквар ву кIуру йигъан ригъ алабхъхъанмина тувуб ужу ву. Хъа варитIан ужу ву думу машквран гъудгнин улихь тувуб. Ушварин сеъ гьацира машквар йигъан ригъ алабхъру вахтназкьан тувуз хай шулу. Гьаму вахтнан кьяляхъ тувуз кIури гъибтуб гьярам ву. Хъа фуж гьаму вахтназ тувуз хъуркьундарш, дугъаз думу тувуз гьялак хьуб фарз ву.
Йисар тамам гъахьи гьарсар мусурмандиз чахъан ва чан хиликк ккайидарихъан (хпир, веледар ва гь.ж) ушварин сеъ тувуб фарз ву. Дурарихъан тувбан бадали, гьадрарихьан вакилвал (ихтияр) дибисну ккунду. Ухьухь ушварин сэъ дяхниинди туври шулу. Дяхин ужуб ва марцциб дубхьну ккунду. Саб сэъ 2 кг 400 г шулу, вушра душвак жюрбежюр чIюрхяр кайивализ дилигну 2 кг 500 г тувиш ужу ву. Хъа саспи аьлимари сэъ 2 кг 700 г гьисаб апIура, ва гьамци ухьура тувиш ужу ву. Гьянифи мазгьабдиинди саб сэъ 3 кг 700 г шулу. Эгер дяхниинди сэъ тувуз читинди вуш, Гьянифи мазгьабдиинди думу гьадму дяхнин кьимат пулихъди тувуз шулу.
Ушварин сэъ тувайиз ният дапIну ккунду: «Узу ният апIураза гьаму фарз вуйи ушварин сеъ узхъан (йиз хпирихъан, йисар тамам дархьи веледарихъан: балхъан, шурхъан – дурарин ччвурар кIури) Аллагь бадали тувуз».
Эгер мусурман касди йисар тамам гъахьи жара мусурман касдихъан сэъ туври гъахьиш, думуган думу касдиз вакилвал тувну ккунду.
Ушварин сэъ гьаму исихъ улупнайи жюре инсанариз тувуз шулу:
1. Факьир: Думу ву гьацир кас, эгер дугъаз йицIуб манат лазим вуш, дугъаз шубуб манаттIан адар;
2. Мискин: Думу гьацир кас вуки, эгер дугъаз йицIуб манат лазим вуш, дугъаз 6-7 манаттIан адар. Гьаму жюрейин инсанарин жергейиз илим урхурайидарна, диндин мялимарра дахил шулу;
3. Закат уч апIурайидар;
4. Ислам дин кьабул гъапIдар (Ислам дин кьабул дапIну, гьадму закатдиъ мюгьтаж’вал айидар);
5. Саб тяйин вуйи кьиматнахъ учв азад апIуз чан эйсийихъди йикьрарнаъ айи лукI;
6. Шлик жара касдин бурж каш гьадму; думу буржра Шариаьтдиинди гьялал вуйи мутмйирин бурж дубхьну ккунду;
7. Фуж гьякь рякъюъ аш ва кяфирарихъди гъазаватдиъ аш;
8. Гьялал сафариъ айидар, эгер чпиз лазим вуйиб гъадабгъуз дурариан удукьурадаш.
Сабпи нубатнаан закат тувуб ужу ву мирасариз ва гъуншйириз, эгер дурариз закат рубкьуруш (уву дюрхну ккуни багахьлуйириз тувуз хай шулдар. Дурарик кахьра: хпир, йисар дархьи веледар ва кьувват адру абйир-бабар). Эгер мирасаринна гъуншйирин арайиъ закат рубкьру ксар адарш, закат чпин гъулаъ шлиз рубкьуруш, гьадгъаз тувру. Эгер гъулаъра дицдар ксар адарди гъахьиш, думуган, гъунши гъулариъ аш, гьадрариз тувру.
Шлиз гьадму сэъ рубкьуруш, дугъахьна думу гъурубкьган, дугъаз дидкан чаз ккуниб апIуз ихтияр а: ипIуз, масу тувуз, пешкешди тувуз ва гь.ж.
Пайгъамбарин ﷺ гьядисдиъ дупна: «Рамазандин вазлиъ мусурман касди гъидису ушвар завариз рукьурадар, дурар, ушварин сэар тувайизкьан, заваринна-жиларин арайиъ дугъужвуру».
Ушварин сэъ гьарсар мусурман касди тувну ккунду, ушв гъибиснушра, гъибисундаршра.
Эгер ушварин сэъ туври гъахьундарш, думу кьаза апIуз гьялак духьну ккунду, фицики думу мусурман касдиз фарз ву.
Машквракан
Машквраз улхьан йигъан лавландин гъудган хьубси, машквар ккебгъру. Гьадму вахтнахъанмина вари мусурмнариз такбир урхуб ужу ву:
اَللهُ اَكْبَرْ اَللُهُ اَكْبَرْ اَللهُ اَكْبَرْ لَاَ اِلَهَ اِلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَكْبَرْ اللهُ اَكْبَرْ وَ لِلهِ الْحَمْدُ
«Аллагьу акбар, Аллагьу акбар, Аллагьу акбар. Ла илагьа илла ллагьу ва ллагьу акбар. Аллагьу акбар ва лиллагьиль гьямд».
Такбир машквран гъудган апIайизкьан урхуру: гвачIнинган, хябяхъган, йишвну. Саб гафниинди, гьарвахтна такбир урхури гъахьиш, ужу ву.
Машквар йишван Аллагьдиз ибадатвалиъ гъахьиш ужу ву. Фуну касдихьан вари йишв ибадатвалиъ адапIуз шулдарш, гъит думу йишвандин аьхю пайкьан ибадатдиъ ишри, эгер гьацира шулдарш, саб сяаьтнакьан ишри ва хъитIирхбандинна, гьириндин гъудгнар мистаъ жямяаьтдихъди апIуз чалишмиш ишри.
Думу йишван Кьур’ан, зикир, салават, дюъйир урхуру ва жара жюрейин ибадат апIуру. ГьацIишварианмина машквран гъудган хьайиз вуйи вахтна гьарсар касди чан марццишин гъапIиш, ужу ву.
Машквран йигъан марцци ккурттар алахьуб, тIубахъ арсран тIублан хъапIуб, миск апIуб, ухди машквран гъудгниз гъягъюб ужу ву.
Машквран йигъан мусурмнари чпин разивал улупуру. Чиб-чпихьна машквар тебрик апIуз гъягъюру ва Аллагьдикан гъидису ушвар кьабул апIуб ккун апIуру. Мусурмнар гьаму машквраз йигъар ккимиди гьязур шулу, фицики думу вари мусурмнариз гирами машквар ву.
Гьадму йигъан гьацира аьжузариз садакьа тувру ва чпин мирасарин ва вари мусурмнарин накьварихъна гъягъюру. Накьварихъна машквар йишванра гъягъюз шулу.
Машквран гъудган (Салатуль-ид) апIбан къайда
Машквран гъудган кьюб ракааьтдин суннат-гъудган ву, думу аьхю ва бицIи машкврари, ригъ удубчIвну саб гьацI сяаьтдилан апIури шулу.
Машквран гъудган хулаъра апIуз шулу, амма жилариз думу имбу мусурман гъардшарихъди мистаъ апIуб ужу ву. Мистаз гъягъруган, ярхи рякъюъди гъягъюб ужу ву, хъа кьяляхъ хътакруган – жикъи рякъюъди.
Машквран суннат-гъудган апIруган, гьамциб ният апIуру: «Узу ният гъапIза гъудган апIуз суннат машквран гъудгнин 2 ракааьт кьиблайихьинди илдицну Аллагь бадали, Аллагьу акбар».
Эгер думу гъудган имамдихъди апIураш, ният апIруган, «жамяатдихъди», ясана «имамдихъди» кIуру гафарра дупну ккунду.
Ният апIруган, «Аллагьу Акбар» кIури, хилар ибарихьна за апIуру, мухрихьан цIиб исина ва хутIнихьан зиина дивру. Шлиз аьгъяш, сабпи ражну «Важагьду» урхуру. Думу урхбан кьяляхъ, хъанара хилар за дапIну, «Аллагьу Акбар» кIуру, хъасин хилар фун’ин дивну гьаму дюаь урхуру:
سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلهِ وَلَا اِلَهَ اِلَّا الله والله اَكْبَر
«Субгьяналлагьи валь гьямду лиллагьи ва ла илагьа илла ллагьу валлагьу акбар».
Гьаму дюаь урхбалан кьяляхъ, хъанара, «Аллагьу Акбар» кIури, хилар за апIуру, хъасин, сабпи ражнуси, думу дюаь урхуру. Ва гьамци 6 ражари «Аллагьу Акбар» кIуру ва 6 ражари «Субгьяналлагьи…» урхуру. Гьамрар вари апIбан кьяляхъ ургубпи ражнура «Аллагьу акбар» кIури, хилар за апIуру, хъасин хилар ис дапIну, «Фатигья» сура урхуру. Хъасин имбудар вари ухьу гъудган апIруганси апIуру.
Суждайиан кьюбпи ракааьтдиз гъудужвруган, «Аллагьу Акбар» кIури, хилар за дапIну, фун’ин иливуру. Хъасин хъанара хилар за дапIну, «Аллагьу Акбар» дупну, хилар фун’ин иливну, «субгьяналлагьи…» урхуру. Гьамци 4 ражари хилар за дапIну, «Аллагьу Акбар» кIуру ва «Субгьяналлагьи…» урхуру. Хьубпи ражнура хилар за дапIну, «Аллагьу Акбар» кIуру, ва хилар фун’ин иливну «фатигья» урхуру. «Фатигья» урхруган, дидин улихь «ауьзура» дупну ккунду. Хъасин гъудган аьдат вуйиганси давам апIуру.
Кьюби ракааьтариъра «Фатигья» урхбалан кьяляхъ Кьур’андиан фукIа урхуб ужу ву. ВаритIанна ужу ву, эгер сабпи ракааьтдиъ сура «Каф», кьюпибдиъ – «Икьтабара» гъурхиш, хъа шлиз дурар аьгъдарш, сабпи ракааьтдиъ – «Кьуль я аййугьаль кафирун», кьюпибдиъ – «Кьульгьу».
Шли машквран гъудган хулаъ апIуруш, дугъаз думу чан хизанарихъди (хпирихъди, бицIидарихъди, дадайихъди, чйирихъди ва гь.ж) апIуб ужу ву.
Машквран гъудган рякъюъ айидарира апIуб ужу ву.
Иса Гьяжиев
