Кьуьчхуьр (урус. Кочхюр) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай, саки тунвай хуьр. Бугъда тепе хуьруьхъ галаз «Кьуьчхуьруьнсовет»дик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я.
Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 10 км яргъал, инсандин гъил агакь тийир гьуьлуьн дережадилай 2100 метр кьакьан чкадал ала. Чилерин вири санлай майдан 5000 гектар. Хуьруьн майишатдин мулкарин майдан 4000 гектар, абурукай кьуьгъверар — 400 га, векьин чкаяр — 1 200 га, чIурар — 2500 га.
Тарих
Хуьруь бине кьунвай дуьз тарих гьеле малум туш, амма Кьуьчхуьруьз гзаф девлет авай тарих ава. Им Кьурагь райондин виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Хуьруьн диб «Кьешенг мягьле» яз гьисабзава. Гуьгъуьнлай, и мягьледихъ мукьвал алай хуьрерин агьалиярни гилиг хьанвай. Хабардар ксари малумарзавайвал, хуьруьн тIварни гьа куьч хьайибурун куьмекдалди арадал атанвайди я. Кьуьчхуьр иниз кьуд гъвечIи хуьрерин агьалияр куьч хьунин рекьелди арадал атанвайди я, адан тIварни «Кьудхуьр» ва я «Куьч хьайибурун хуьр» гафарикай арадал атун мумкин я. Кьурагь райондин саки вири хуьрериз хьиз Кьуьчхуьруьзни дегь чIавуз къаравулдин минараяр, къелеяр, цлар авайди тир ва хуьруьз анжах варарай гьахьиз жезвай. Хуьре къенин йикъалди пуд гьавадин тунвай зурба жуьмя мискIин амукьнава, адан цлан къванерал араб чIалал кхьинар ала. Хуьре гьакIни, 20 метр кьакьандал алай тагъдин муьгъ ама. Гьайиф хьи, кьуьчхуьрвияр сувун хуьряй кьулувилиз куьч хьайидилай кьулухъ мискIинни муьгъ къвез-къвез чкIизва.
Хуьр вад мягьледиз пай хьанва: Кьешенг мягьле, Ишахь мягьле, Лакахъ мягьле (Сенгер), ТIула мягьле ва Варазан мягьле. Ирид муькъвер (абурукай 5 тагъдинбур я), 3 мискIинар, 5 пIирер, 5 булах. Хуьруьн пуд патайни гъвечIи вацIар авахьзава. Хуьруьн 37 майишат гатун чIурал алай, ана абур малдарвилел алахънавай, некIедин магьсулар гьасилзавай. Хуьруьз гзаф гегьенш векьин чкаярни никIер авай, меже квай къацу векьелди кьуьчхуьрвийри чпин къуншидал алай хуьрерни таъминарзавай. Кьуьчхуьрвийрин виликан машгъулатрикай рахайтIа, къейд авуна кIанда хьи, итимринни папарин хиве авай буржийрин арада къати сергьят эцигнавай. Залан кIвалахар итимри (цан цун, векьер ягъун, мал-лапаг хуьн, алатар расун) ийизвай. Папарин хиве кIвалин кIвалахар ва сар михьун, гъалар авун, емишар кIватIун ва маса крар авай. Калер ацун мадни папарин кIвалахрик акатзавай, амма лапагар ацун ва лапагрин некIедикай ниси гьазурун итимрин хиве авай.
XIX виш йисуз Кьуьчхуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чIавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Хъутур - Куьредин наибвалдиз талукь тир. Цилинг хуьруьхъ галаз Кьуьчхуьруьн жемятдик акатзавай.
Археологиядин малуматри, сувавияр дегь заманайрилай инихъ лежбервилелни мардалвилел алахънавайди тестикьарзава. Асул гьисабдалди зулун къацар цазвай. НикIербанвилин, кьвед ва пуд никIин системадин шикилда гьална тур кьуьгъверин никIерин тегьер виниз тир. Вири ник миянарзвачир ва вахт-вахтунда ийизвачир, эчIел кьеридаказ эчIинзавай. Хуьруьнвийри лежбервиликай гзаф менфят къачузвай, агакьзвачир техилдин магьсулар округдин чIехи бегьерар цазвай хуьрерай къачузвай. Хуьруьн майишат кьулухъ галамай алатрал бинеламиш хьанвай. Накьв расуна яцар кутIуннавай туьрезар кардик кутазвай. Яцар — чIугвадай къуват хьиз къуллугъзавай. Халкьдин арада гзаф гегьенш гьатнавай зегьметдин алатар дергесар, мукалал, кацаяр, ругунар, кьуьквер, арабаяр, кIарасдин перер тир. XIX — XX-виш йисарилай гатIумна, кьуьчхуьрвийри чпинбурулай мадни къулай, тамам хъсанарнавай урус чешнедин алатар кардик кутаз эгечIнавай. Абурун арада: ракьун куьтен, ракьун ва кIарасдин сасар алай гъелерар, ракьун пер авай. XIX-виш йисан эхирда урусрин дергесди, тIимил нетижа гудай къулай тушир лезги дергес арадай акъуднавай. Кьуьчхуьрвийри сифте сефер балкIанар кутIуннавай урус тегьердин арабадикай менфят къачуз чирнавай. Урусрихъ галаз мукьва алакъаяр хьайидилай кьулухъ, чкадин адетдин лежбервилин магьсулрал картуфарни алава хьанвай.
1937-йисуз хуьре сад лагьай ирид йисан мектеб ахъайнавай. Ана мукьвал алай хуьрерин аяларни кIелзавай. 1935-йисуз хуьре колхоз арадал гъанвай. Кьве йисалай кьулухъ и колхоздиз гилан Бугъда тепе хуьруьн чилерай чилер чара авунай. Къуьлуьн магьсулар цуниз гзаф мублагъ чилер тир. Сувавийри и чилер белгенар хьиз кардик кутазвай ва хъуьтIуьз ана лапагар хуьзвай. 1957-йисуз кьуьчхуьрви Агьмед ина садлагьай кIвал эцигнай. Адан гуьгъуьнаваз муькуьбурни атана ина секин хьанвай. 1966-йисан чилин зурзунрилай кьулухъ Кьуьчхуьруьн агьалийрин саки вири арандиз, Бугъда тепедиз куьч хьанвай. Алай чIавуз Бугъда тепеда 300 кьван майишат ава ва 716 - далай гзаф инсанар яшамиш жезва . Пара кьван кьуьчхуьрвияр Дагъустандин ЦIаяр, Дербент, Магьачкъала, Баку шегьерра ва Белиджи посёлокда яшамиш жезва.
Ватандин ЧIеди дяве чIавуз фронтдиз 160 кьуьчхуьрви рекье гьатнай. Абурукай 89 кас чпин хайи ватандиз элкъвена хтанва, амайбурун са пай женгера телеф хьана, муькуь пайни малум тушиз квахьна.
Агьалияр
2002-йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 68 касди уьмуьр кечирмишзава. 1886-йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Кьуьчхуьруьн агьалияр 1 134 кас тир.
Алай чIавуз хуьр саки тамамдаказ тунва.
ТIвар-ван авай кьуьчхуьрвияр
Кьуьчхуьр — мазанрин, алимрин, устIаррин ва маса зурба ксарин хайи ватан я. Кьуьчхуьр Саид, Гьажи Керемали-эфенди (са шумуд йис ада Истамбулдин ва Каирдин университетра кIелзавай, хуьре адан пIир ава), Гьажи Мегьамед-эфенди, Къадир-эфенди, Мирзяли-эфенди (ам чидайбуру, адаз хуш, хъуьтуьл, иер ван авайди лугьузвай), Фекьи Гьажимет хьтин зурба ксарин тIварар Куьре округдин къецепатазни чкIанвай. Николай II пачагьди гьукум гьалзавай девирда кьуьчхуьруьн устIарар Азербайжанда ва Урусатда машгьур хьанвай. Абурун арада Тагьир, Хидир, Мирземегьамед, ЛатIиф хьтин ксар ава. Тагьир буба жумартлу кас хьиз машгуьр хьанвай: вичин такьатралди ада Баку шегьердай илимдин ктабар хканвай ва Кьуьчхуьр ва Гелхен хуьрера медресеяр ахъайнавай.
И хуьре зурба тIвар-ван авай шаир Кьуьчхуьр Саид яшамиш хьана. Ам лезги ва Дагъустандин литературадин шаир я. Адан шиирарни чIалар гилани виридан мецерал ала ва вилик хьиз къенин юкъузни важибвал кваз я.
Куьчхуьрдилай тир зурба
алимар, фекьияр:
• Гьажи Керемали-эфенди — араб чIаланни Ислам диндин алим, чирвилер чукIурнавай кас.
• Гьажи Мегьамед-эфенди — араб чIаланни Ислам диндин алим, чирвилер чукIурнавай кас.
• Къадир-эфенди — араб чIаланни Ислам диндин алим, чирвилер чукIурнавай кас.
• Мирзяли-эфенди — араб чIаланни Ислам диндин алим, чирвилер чукIурнавай кас.
• Фекьи Гьажимет — араб чIаланни Ислам диндин алим, чирвилер чукIурнавай кас.
• Шейх Ислам — Куьре округда тIвар акъатнавай, диндин кIвалах кьиле тухвай кас.
lez.wikipedia.org/wiki
